Նախաձեռնել ենք «Էթնիկ հոգեբանություն» գրքի թարգմանությունը,այն մաս-մաս կներկայացնենք:

Գլուխ Առաջին.  Էթնիկ հոգեբանության խնդիրներն իբրև գիտություն

Խնդիրը. էթնիկ հոգեբանության և այլ գիտությունների առարկայի առանձնահատկությունները, էթնոհոգեբանության մեթոդաբանությունը, էթնոհոգեբանության խնդիրների յուրահատկությունները, որպես գիտելիքի ինքնուրույն ոլորտ, էթնոհոգեբանության կապն այլ գիտությունների հետ:

Ի գիտութուն: Տարբեր էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչների հոգեբանությունն ուսումնասիրում են  շատ գիտություններ: Շատ հաճախ նրանք թույլ են տալիս հոգեբանական ֆենոմենների չափից դուրս ազատ կամ ուղղակի ոչ ճշգրիտ մեկնաբանություն: Բացի դրանից, մարդկանց ազգային հոգեբանությունը պետք է ուսումնասիրվի և գիտակցվի հոգեբանական, այլ ոչ թե այլ օրինաչափությունների հիման վրա:

1.1  Էթնոհոգեբանության առարկայի և այլ գիտությունների տարբերությունը

Էթնիկ հոգեբանությունն ինքնուրույն, բավականին երիտասարդ և միաժամանակ գիտելիքի դժվար ոլորտ է, առաջացել է այնպիսի գիտությունների միաձուլումից, ինչպիսիք են՝ հոգեբանությունը, սոցիոլոգիան (փիլիսոփայությունը), մշակութաբանությունը, ազգագրությունը, որոնք այս կամ այն չափով ուսումանսիրում են մարդու կամ մարդկանց խմբերի ազգային հոգեբանության առանձնահատկությունները:

Փիլիսոփայությունը (հուն. phileo-սիրում եմ + sophia-իմաստություն), լինելով օրորոցը, որից դուրս են եկել մյուս բոլոր գիտությունները, մեթոդաբանորեն և տեսականորեն մասամբ իմաստավորում է հիմնականում էթնիկ խմբերի և նրանց ներկայացուցիչների հոգեբանական յուրահատկությունը, նախ և առաջ ազգերի, և բացահայտում է մարդկանց ներքին ու ազգամիջյան փոխազդեցության և հաղորդակցության վրա դրա ազդեցության առանձնահատկությունները: Ազգերի ու ազգամիջյան հարաբերությունների հայրենական տեսության ներկայացուցիչները և նրանց շատ գործընկերներ արտերկրում վաղուց արդեն ճանաչում են ազգային բնավորության առանձնահատկությունների և դրանց հատուկ համադրության առկայությունը (որոնք արտահայտվում են հոգեբանական կառուցվածքում), այս կամ այն էթնիկ համայնքի անդամների մոտ, որոնք ակտիվորեն արտահայտվում են իրենց գործունեության և վարքագծի մեջ:

Սոցիոլոգիան (լատ. societas-հասարակություն + հունական. logos-գիտություն, ուսուցում) և մշակութաբանությունը (լատ. cultura-զարգացում + հունական. logos-գիտություն, ուսուցում), իրենց հերթին, միշտ ուսումնասիրել են ազգային խմբերի որակական հատկանիշները, որպես սոցիալական և մշակութային ընդհանրություններ, մշակել են դրանց զարգացման սոցիոլոգիական և մշակութաբանական հայեցակարգեր: Ահա թե ինչու նրանք չէին կարող անուշադրության մատնել նաև այդ երևույթների հոգեբանական բովանդակությունն ու այդ երևույթների բացատրությունը։ Սոցիոլոգիան և մշակութաբանությունն իրենց ուսումնասիրությունների օգնությամբ ձգտում են ցույց տալ տարբեր էթնոսների միջև փոխգործակցության և մշակութային հարաբերությունների ամենատարածված միտումներն ու օրինաչափությունները: <<Ազգերի ճակատագրերը մեծապես որոշվում են ընդհանուր սոցիալական գործընթացների զարգացման և ուղղորդան արդյունքում՝ հասարակական հարաբերությունների փոփոխությունների, ժողովուրդների սոցիալ-տարածքային շարժունակության, ազգամիջյան և սոցիալական շփումների ինտենսիվության և խորության>>:

Ազգաբանությունը (էթնոլոգիա Հունարենից. ethnos-ցեղ , ժողովուրդ + logos-գիտություն, ուսուցում; ազգագրությունը՝ հունարեն ethnos + grapho — ես գրում եմ) որպես գիտական ոլորտ, ի սկզբանե ուղղված էր տարբեր ժողովուրդների նյութական մշակույթի, ազգակցական համակարգերի, կենսապահովման, դաստիարակության,  սոցիալական և քաղաքական կառուցվածքի ուսումնասիրությանը, նրանց էթնոգենեզի, էթնիկ և միջմշակութային շփումների, էթնոսների վերաբնակեցման, դրանցում տեղի ունեցող դեմոգրաֆիական գործընթացներին, այս կամ այն ժողովրդի մշակութային գծերի (մշակութային փոփոխությունների) համեմատությանը:

Ժամանակակից ազգաբանությունը տրամադրում է ազգագրությանը հայեցակարգային մեքենա:

Իսկ ազգագրությունը, որպես այդպիսին, հիմնականում բնութագրող գիտություն է, և ազգաբանությունը նրա տեսությունն է:

Միևնույն ժամանակ, ազգաբանությունը (ազգագրությունը) չէր կարող չհետազոտել նաև ազգային ավանդույթները, սովորություններն ու ճաշակները, տարբեր էթնոսների ներկայացուցիչների վարքագծի և գործողությունների առանձնահատկությունները։ Այն միշտ ուղղակիորեն բախվել է այդ երևույթների հոգեբանականյուրահատկության հետ, չէր կարող չմեկնաբանել դրա առանձնահատկությունները, որոշ չափով չուսումնասիրել և չնկարագրել այն:

Հոգեբանություն գիտությունը, ինչպես նաև նրա սոցիալական հոգեբանության ոլորտը (լատ. socialis-հասարակական + հունական. psyche-հոգի + logos-գիտություն, ուսուցում)  նպատակ ունեն զբաղվելու մարդկանց ազգային առանձնահատկությունների հոգեկան կոնկրետ վերլուծությամբ, այդ թվում՝ իբրև կոնկրետ սոցիալական խմբերի ներկայացուցիչների և դրանց դրսեւորման ու գործունեության օրինաչափությունների բացահայտմամբ: <<Անհատի ազգային (էթնիկ) պատկանելությունը, — նշում է գ. մ. Անդրեեւան, — սոցիալական հոգեբանության համար չափազանց նշանակալի գործոն է այն պատճառով, որ այն արձանագրում է այն միկրոմիջավայրի որոշակի հատկանիշները, որոնց պայմաններում ձևավորվում է անձը>>: Եվ քանի որ անհատի ազգային առանձնահատկությունների հոգեկանի դրսեւորման շրջանակը բավականին ծավալուն է, օրինաչափորեն ներխուժում է մակրոմիջավայր և, միևնույն ժամանակ, շատ ռելիեֆային ուրվագծվում է հանրային գիտակցության կառուցվածքում (հասարակական լինելիության), օրինաչափորեն առանձնացավ և սկսեց արդյունավետորեն զարգանալ սոցիալական հոգեբանության հատուկ ոլորտ՝ էթնիկ հոգեբանությունը (հունական. ethnos-ցեղ, ժողովուրդ + psyche-soul + logos-գիտություն, ուսուցում):

Դրա հետ մեկտեղ այսօր անմիջական անհրաժեշտություն կա ճշգրիտ հասկանալու մի կողմից հոգեբանության, մյուս կողմից ՝ վերը նշված գիտությունների, առաջին հերթին ազգաբանության (ազգագրության) տարբերության, էթնոհոգեբանական երևույթների էության, բովանդակության և առանձնահատկության դրսևորման և գործունեության։

Հայրենական ազգագրությունը (ինչպես և արտասահմանյան ազգագրությունը), ի հայտ գալով որպես գիտություն, որի նպատակն է վերլուծել և բացատրել տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչների ծեսերը, սովորույթներն ու հավատալիքները, կենսակերպը և կենցաղը, այլ մարդկանց հետ նրանց մշակութային կապերի առանձնահատկությունները, չէր կարող շրջանցել նրանց հոգեբանական բնութագրերը: Ճիշտ է, նրան ավելի շատ պետք է հետաքրքրեին (ինչը, որպես կանոն, և տեղի է ունեցել) ոչ այնքան հոգեբանական, որքան մշակութային առանձնահատկությունը, վերջինիս համակենտրոնացման պատմական փորձը սոցիալական և պատմական արժեքներում, որոնք ձևավորվում են որոշակի ժողովուրդների կյանքի և գործունեության ընթացքում: Ծայրահեղ դեպքում դա կարող էր լինել անհատի պատմա-մշակութային սոցիալականացման, նրան կոնկրետ ազգային ընդհանրության բարքերին ու ավանդույթներին հաղորդակից դարձնելու մեխանիզմը։ պատահական չէ, որ գիտելիքի այս շրջանակներում ձևավորեց գիտական մի ուղղություն, որը կոչվում է էթնոսոցիոլոգիա:

Այդպես էլ իրականում եղել է, սակայն ազգագրագետներն ակտիվորեն ձեռնամուխ եղան նաև ուղեկցող խնդիրների, մասնավորապես հոգեբանական խնդիրների ուումնասիրմանը, որոնք իրենք, սակայն, չէին կարող ճիշտ որոշել, քանի որ վերջիններս վերաբերում էին բոլորովին այլ մեթոդաբանության ոլորտի, որակապես այլ երևույթների գործունեության առանձնահատկություններին։

Հենց այն պատճառով, որ սոցիալական և մշակութային առանձնահատկությունը միշտ եղել է ազգագրության ուսումնասիրության առարկան, ինչը չէր կարող չուսումնասիրվել նրա կողմից նույնիսկ ռուսական պատմության այն ժամանակահատվածներում, երբ ազգերի կյանքի ճիշտ իմաստավորումը խիստ արգելքի տակ էր (օրինակ, անհատի կուլտի տարիներին), գիտության այս ճյուղը շատ ավելի վաղ, քան մյուս բոլորը, իր շահերից ելնելով  սկզբում սկսեց ուսումնասիրել ընդհանուր առմամբ ազգային, իսկ հետո նաև մարդկանց ազգային-հոգեբանական առանձնահատկությունները։

Սակայն ազգագրագետների մոտեցումները էթնոհոգեբանական երևույթների էության ընկալմանը  հիմնվում են մարդկանց անհատական և հասարակական գիտակցության դրսևորման սոցիոլոգիական և մշակութային, այլ ոչ թե հոգեբանական օրինաչափությունների գիտելիքների եւ հաշվառման վրա, ինչը թույլ չի տալիս վերջնական արդյունքում մեթոդաբանորեն շատ ճշգրիտ և գործնականում ճիշտ ընկալել դրանց ձևավորման, դրսևորման և գործունեության բուն հոգեբանական էության եւ մեխանիզմների բովանդակությունը: Այստեղից միշտ չէ, որ ճիշտ պատկերացումներ են ձևավորվել էթնիկ ներկայացուցիչների ընդհանրությունների հոգեբանական ակտիվության գնոսեոլոգիական ասպեկտի մասին, երբ նրանց արտաքին աշխարհի ընկալումը, մտավոր-ճանաչողական գործընթացները, անձի որոշակի հոգեբանական հատկությունները և համատեղ վարքագիծը գիտակցաբար և առանց բավական համոզիչ հատուկ հետազոտությունների զրկվում են ազգային առանձնահատկություններից՝ որոշ գիտնականների կողմից կամ մեկնաբանվում են ոչ հոգեբանորեն:

Ազգային-հոգեբանական երևույթների ուսումնասիրման և վերլուծության մեջ հայրենական հոգեբանական գիտության ներկայացուցիչների ակտիվ ներգրավումը որոշ չափով խախտեց այդ դիրքորոշումը, սակայն, այնուամենայնիվ, այն հաճախ ջրբաժան է հանդիսանում էթնիկ երևույթների նկատմամբ սոցիոլոգիական և հոգեբանական մոտեցումների միջև: Անխոս, հոգեբանությունը պետք է իր տեսության և կոնկրետ կիրառական հետազոտությունների մեջ հավաքագրի այն գտածոները և ձեռքբերումները, որոնք տեղ են գտնում գիտելիքների այլ ոլորտներում:

Այդպես էլ իրականում տեղի է ունենում։ Հայտնի է, որ արտերկրում նշված մոտեցումները, մի կողմից, նույնպես տեղ են գտնում, իսկ մյուս կողմից ՝ դրանք արդեն զգալիորեն տարանջատված են միմյանցից, օգտագործվում են զուտ կիրառական նպատակներով։ Միանգամայն ակնհայտ է, որ բացատրելու համար երևույթների էությունը և առանձնահատկությունը, որոնք, իրենց բովանդակությամբ, հոգեբանական են և, բացի այդ, հոգեբանության ուսումնասիրության առարկան կազմող բաղադրիչների, վերջինս պետք է հիմնված լինի հենց հոգեբանական օրինաչափությունների վրա: Իսկ այս երևույթների ուսումնասիրության սոցիոլոգիական և ազգագրական մոտեցումները կարող են միայն լրացնել դրանց ծագման, գործոնների և ձևավորման աղբյուրների մասին գիտական պատկերացումները, այլ ոչ թե վերին ատյանի ճշմարտություն դառնալ:

Իհարկե էթնիկ հոգեբանությունը պետք է զարգանա այլ գիտությունների հետ սերտ համագործակցությամբ։ Նրանց հետ նրա փոխգործակցությունը պայմանավորված է բազմաթիվ հետազոտողների ջանքերի միավորման անհրաժեշտությամբ ՝ ի շահ նման առարկայի ուսումանսիրման՝ երևույթների, որոնք էթնիկ ընդհանրությունների կազմում մարդկանց փոխգործակցության, շփման, փոխհարաբերությունների և վարքագծի հետեւանք են:

Ազգաբանությունը (ազգագրությունը) և սոցիոլոգիան օգնում են հոգեբաններին. մեթոդաբանորեն ճիշտ և համակողմանիորեն ավելի գրագետ իմաստավորել ազգային տարբեր խմբերի ներկայացուցիչների կարիքները, արժեքային կողմնորոշումները, տրամադրությունները, զգացմունքները, ավանդույթները, սովորություններն ու բարքերը, գիտակցել, թե ինչպես են դրանք ազդում և ինչ հարաբերակցության մեջ են գտնվում մարդկանց ազգային-հոգեբանական ռանձնահատկությունների հետ, ինչպես են վերջիններս դրսևորվում են իրենց սոցիալական և մշակութային կյանքի ընթացքում: Այդ կապակցությամբ սոցիոլոգների և ազգագրագետների հետազոտության առարկա են հանդիսանում ոչ թե բուն ազգային-հոգեբանական առանձնահատկությունները, որոնք տարբերում են մյուսներից, այլ սոցիոմշակութային երևույթները՝ ժողովուրդների նյութական մշակույթը, կառուցվածքը, ազգակցությունը և կենսապահովման համակարգը, ինչպես նաև ներխմբային և միջխմբային էթնիկ հարաբերությունների սոցիալական առանձնահատկությունները:

Պատմությունը հոգեբաններին հնարավորություն է տալիս ճշգրիտ մեկնաբանել այս կամ այն էթնիկ համայնքների ներկայացուցիչների ազգային-հոգեբանական առանձնահատկությունների ձևավորման գործոններն ու աղբյուրները, ճիշտ գնահատել այդ մարդկանց հոգեբանության կոնկրետ դրսևորումների ձևավորումը, գործունեությունը և վերափոխումը դրանց զարգացման տարբեր պատմական փուլերում:

Միևնույն ժամանակ, այս և այլ գիտությունները, ինչպիսիք են մանկավարժությունը (հունարեն. paidagogike-երեխաների դաստիարակության գիտություն), քաղաքագիտությունը (հունարենից՝ politike-պետության կառավարման արվեստը + logos-գիտություն, ուսուցում), հոգեբանների հետազոտությունների արդյունքների կարիքն ունեն, քանի որ առանց դրանց չեն կարող ճիշտ բացատրվել իրենց սեփական շահերի բնագավառներին վերաբերող կոնկրետ երևույթները: Այսպես, քաղաքագիտությունը էթնոհոգեբանների օգնությամբ կարող է ավելի ճշգրիտ նկարագրել կոնկրետ ազգային տարածաշրջաններում քաղաքական գործընթացների ծագման առանձնահատկությունները, որը մեծապես կախված է այնտեղ ապրող ազգաբնակչության ազգային-հոգեբանական առանձնահատկությունների դրսևորման ինքնատիպությունից։ Իսկ  մանկավարժներին էթնոհոգեբանությունը կարող է հուշել, օրինակ, դաստիարակչական միջոցառումների ավելի հարմար բովանդակություն, քանի որ այն հիմնականում որոշվում է կոնկրետ էթնիկ համայնքի ազգային փորձի առանձնահատկություններով։

Բացի այդ, ներկայումս կոնկրետ գիտություններից առանձնացել են գիտելիքների կիրառական ճյուղերը, որոնք ուղղված են բազմաթիվ սոցիալական երևույթների և գործընթացների ազգային առանձնահատկությունների ուսումնասիրմանը, առանց որոնց հետազոտությունների արդյունքների վերլուծության էթնիկ հոգեբանությունը չի կարող գոյատևել: Միևնույն ժամանակ, գիտելիքների այդ ճյուղերը տարբերվում են իրենց առարկայով և, համապատասխանաբար,  հետազոտությունների առանձնահատկություններով:

Այսպիսով, էթնոսոցիոլոգիան (հունարեն): ethnos-ցեղ, ժողովուրդ + լատ. societas-հասարակություն + հունական. logos-գիտություն, ուսուցում), գիտական կարգը, որը ստեղծվել է սոցիոլոգիայի և ազգագրության միաձուլումից, զբաղվում է տարբեր էթնիկ համայնքներում տեղի ունեցող սոցիալական երևույթների ուսումնասիրությամբ: Այս գիտության որոշ ներկայացուցիչներ, ինչպես արդեն ասվել է, կարծում են, որ այն պետք է հետազոտի ազգային գիտակցությունը և ինքնագիտակցությունը, մարդկանց էթնոհոգեբանական առանձնահատկությունները, որոնք դրսևորվում են ազգային հարաբերություններում, միջանձնային սոցիալական փոխազդեցության մեջ, շփումներում և վարքագծում, այսինքն՝ ընդգրկում է էթնիկ հոգեբանության առարկայի մեծ մասը: Իրականում շատ հաճախ այդ գիտության ներկայացուցիչները “սոցիալական” և “հոգեբանական” հասկացությունների միջև հստակ սահման չեն տեսնում և չեն ձգտում դրանք բացատրել համապատասխանաբար սոցիոլոգիական և հոգեբանական օրինաչափություններով, որպես կանոն, դրանք խառնելով։

Էթնոմշակութաբանություն ( հունարեն;. ethnos-ցեղ, ժողովուրդ + լատ. cultura-զարգացում + հունական. logos-Գիտություն, ուսուցում), մշակութաբանական գիտության ճյուղ է, որը մշակութային միջավայրի ազդեցությունը համարում է ազգերի էթնոհոգեբանական բնութագրերի որոշիչ գործոն: Նրա կարծիքով՝ մշակույթը սկսվում է նրանից, որ մարդկանց վարքագծի վրա սահմանափակումներ

են դրվում, քանի որ մշակութային միջավայրի ամբողջականությունը ենթադրում է վարքագծի միասնական կանոնների մշակում, ընդհանուր ազգային հիշողության, մեկ էթնոսի ներկայացուցիչների մոտ աշխարհի միասնական պատկերի առկայություն: Պատմական զարգացման գործընթացում Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ստեղծում է մշակութային արժեքների սեփական միատարր համակարգ, որն իր անդամների կողմից օգտագործվում է իր էթնիկ գիտակցությունը արտահայտելու համար:

Մշակութային մարդաբանություն (լատ. cultura-զարգացում + հունական. anthropos — մարդ + logos-Գիտություն, ուսուցում) — գիտության ճյուղ է, որն առաջացել է մշակույթի և ազգագրության (սոցիալական մարդաբանության) հանգույցի վրա: Զբաղվում է մարդու ուսումնասիրությամբ, որպես տարբեր մշակույթների, ազգային համայնքների ներկայացուցիչ: Մշակութային մարդաբանությունը հետազոտում է անհատին որպես որոշակի էթնիկ խմբի անդամ, դիտելով վերջինիս որպես մի ամբողջ մշակույթի մաս, որը հասկացվում է որպես այս կամ այն ժողովրդին, հասարակությանը բնորոշ ապրելակերպ:

Էթնոհոգեբանիկա (Հուն. ethnos — ցեղ, ազգ + paidagogike – երեխաների դաստիարակության գիտություն) — մանկավարժական գիտության ճյուղ, որը զբաղվում է. 1) կոնկրետ ժողովուրդների համար ավանդական նպատակների, խնդիրների, մեթոդների, դաստիարակության և ուսուցման մեթոդների և եղանակների ուսումնասիրությամբ, 2) տարբեր ժողովուրդների ուսուցման և դաստիարակության առանձնահատկությունների համեմատական ուսումնասիրությամբ, 3) ազգային հոգեբանության ազդեցության վերլուծությամբ այս կամ այն էթնիկ ընդհանրությունների ներկայացուցիչների ուսուցման և դաստիարակության վրա, 4) Հաշվի առնելով այդ գործընթացի օրինաչափությունները մանկավարժական և ուսուցողական ազդեցության կազմակերպման և իրականացման Ազգադավությունը սերտորեն կապված է էթնիկ հոգեբանության հետ։

Ethnopsiholingvistika (հունական  ethnos-ցեղ, ժողովուրդ + psyche-հոգին + լատ. lingua-լեզու) լեզվաբանական գիտության ճյուղ է, որը, որպես էթնոսի հոգեբանության ձևավորման հիմնական գործոն, ուսումնասիրում է իր լեզվի և մտածողության ազդեցությունը, որոնք կուտակում և արտացոլում են էթնոսի պատմական փորձը: Այս գիտության ներկայացուցիչների կարծիքով, ցանկացած լեզու սերտորեն կապված է հասարակական գիտակցության էթնիկ, իրավական, կրոնական ձևերի հետ, որոնք զգալի էթնիկ բեռ են կրում իրենց մեջ: Բացի այդ, ենթադրվում է, որ ֆունկցիոնալ առումով լեզվի կառուցվածքը որոշում է կոնկրետ ազգային համայնքի ներկայացուցիչների մտածողության կառուցվածքը, և լեզվի (խոսքի) առանձնահատկությունն ազդում է իրենց մտավոր գործընթացների զարգացման առանձնահատկությունների վրա:

Շարունակելի…

Թարգմանությունը՝ Մարկ Հովհաննիսյանի, 8-5 դասարան